Kącik psychodietetyczny: Ortoreksja

Czy zdrowe odżywianie może nie być zdrowe?

Czy „pilnowanie michy” może prowadzić do zaburzeń odżywiania?

Jedna z moich pacjentek, zanim do mnie trafiła, samodzielnie odstawiła gluten, cukier i niemal wszystkie produkty odzwierzęce (z tych jadła tylko jajka). Wyniki krwi miała takie sobie, ale czuła się świetnie. Masa ciała w normie, nie wahała się. I kiedy przyszła do mnie na wizytę, powiedziała: „Zaburzenia odżywiania mi nie grożą, spokojnie. Żadna anoreksja czy bulimia – to nie moje klimaty. Nie jem byle czego, pilnuję godzin…”

Ale anoreksja i bulimia nie wyczerpują całej listy zaburzeń odżywiania. Dziś chcę napisać o ortoreksji, która na początku może wcale nie wyglądać niebezpiecznie, przez co usypia czujność otoczenia osoby chorej.

Ortoreksja

W przeciwieństwie do anoreksji (jadłowstręt psychiczny) czy bulimii (żarłoczność psychiczna), ortoreksja nie jest oficjalnie uznawana za zaburzenie psychiczne. A jednak, jak zaraz się przekonasz, stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia, niekiedy także i życia. Tak, bo nieleczona ortoreksja może prowadzić do śmierci.

Termin ortoreksja został ukuty przez doktora medycyny Stevena Bratmana w 1996 roku. (Swoją drogą, jak myślę, że to było prawie 30 lat temu, to aż mi słabo – kiedy to zleciało?!). Bratman sam chorował na ortoreksję. I u niego zaczęło się „niewinnie” – od alergii. „Niewinnie” – bo przecież alergie wymagają dostosowania diety i unikania tego, co wyzwala reakcje uczuleniowe. Jego dieta była bardzo radykalna, a z roku na rok mężczyzna bał się jedzenia coraz bardziej. I to nie wydaje się nienormalne – w końcu niekiedy alergie mogą prowadzić do wstrząsu i śmierci. Ale u Stevena było coraz gorzej: usuwał z jadłospisu to, co wydawało mu się zagrażające życiu, wręcz trujące. No właśnie – wydawało. I okej, przy silnych alergiach lepiej nie testować nowych produktów na własnej skórze. Bratman cały swój czas poświęcał jedzeniu: przygotowywaniu go, czytaniu etykiet, planowaniu menu i, paradoksalnie, uciekał w ten sposób od żywności, choć była ona non stop obecna w jego myślach.

A przecież chciał tylko odżywiać się zdrowo. Tym właśnie jest ortoreksja – patologiczną obsesją na punkcie zdrowego odżywiania się.

Ograniczenia wynikające z chorób to tylko jedna z możliwych przyczyn pojawienia się ortoreksji. Dla niektórych osób punktem startowym będzie utrata masy ciała lub poprawa kondycji fizycznej, dla innych – profilaktyka chorób cywilizacyjnych. Problem może dotyczyć także wszystkich osób, które na własną rękę będą wprowadzać restrykcje żywieniowe, w celu uniknięcia uciążliwych objawów z przewodu pokarmowego lub poprawy zdrowia (uwaga, ironia: bo wiadomo, że gluten to zło, podobnie jak mleko i soja, więc lepiej wyrzucić je z diety na wszelki wypadek, prawda?).

Niezależnie od celu, osoby cierpiące a ortoreksję charakteryzują się wyznawaniem podobnych wartości:

  • jakość żywności ponad wszystko,
  • przyjemność z jedzenia? – zupełnie nieistotna,
  • posiłki należy planować z wielodniowym wyprzedzeniem,
  • planowaniu posiłków należy poświęcić wiele czasu, aby nie złamać, choćby i nieświadomie, żadnej zasady,
  • w planowaniu należy uwzględnić produkty jak najmniej przetworzone, pochodzące ze zrównoważonych źródeł, o czystym składzie (również bez potencjalnego udziału herbicydów, pestycydów czy metali ciężkich) i zapakowane w eko-opakowania,
  • wszystko co będziesz chciała zjeść, musisz najpierw zważyć i zmierzyć – co do grama, co do kalorii,
  • samo przygotowywanie dań powinno być czasochłonne, bo każda droga na skróty to dopuszczenie do menu zakazanych produktów,
  • żadnego jedzenia na mieście, a u znajomych i rodziny – tylko własne pudełka, w końcu nie wiadomo, co kto dodaje do jedzenia…

 

W efekcie chorzy wycofują się z życia społecznego i towarzyskiego, a czasem także z rozrywek i samorozwoju. Nie są rozumiani przez otoczenie, które sami oceniają przez pryzmat spożywanej żywności.

Konsekwencje

Zdrowie psychiczne

Osoby zmagające się z ortoreksją żyją w ciągłym napięciu i lęku, wciąż myślą o jedzeniu – o tym, czy nie dopuścili do swojego menu zakazanej żywności, czy wszystko zostało właściwie przygotowane, czy mają zapas pudełek na najbliższe dni, czy aby na pewno nic im nie umknęło. Dodatkowo towarzyszy im poczucie winy i obrzydzenie wobec samego siebie – ponieważ są przekonani, że znów nie dadzą / nie dali rady utrzymać diety. Jeśli faktycznie nie są w stanie wytrwać – karzą się, w skrajnych sytuacjach wolą się głodzić, niż zjeść coś o wątpliwej wartości zdrowotnej.

 

Zdrowie fizyczne

Wykluczanie z jadłospisu kolejnych grup żywności prowadzi najpierw do rozwinięcia się niedoborów, a następnie nawet do niedożywienia. Masa ciała spada, ponieważ dowóz energii jest niewystarczający – spada ilość tkanki tłuszczowej, co może prowadzić do hipotermii, a u kobiet dodatkowo także do zatrzymania miesiączki. Pogłębiają się efekty fizyczne sygnalizujące o niedostatku kalorii, białka, witamin i innych składników: bóle i zawroty głowy, nudności, zaburzenia pracy przewodu pokarmowego,  anemia i osteoporoza, chroniczne zmęczenie, gorsza pamięć i zdolność do koncentracji. Spadek odporności sprzyja częstemu chorowaniu. Mogą rozwinąć się choroby serca, a także inne zaburzenia psychiczne, jak depresja.

Nieleczona ortoreksja może prowadzić do śmierci.

Jak leczyć ortoreksję

Ponieważ ortoreksja związana jest zarówno z ciałem, jak i psychiką, do leczenia jej należy podejść holistycznie.

W leczeniu ciała pierwszy krok powinno stanowić wyrównanie powstałych niedoborów żywieniowych. To jednak może się nie udać, dopóki nie wesprzemy psychiki chorego.

Stanem psychicznym powinien zająć się specjalista, który uświadomi choremu, jakie konsekwencje ma jego postępowanie i będzie wspierać pacjenta w zmianie spostrzegania poszczególnych grup żywności. Postępowanie psychoterapeutyczne może zostać wsparte odpowiednią farmakoterapią.

Z pewnością, jeśli podejrzewamy ortoreksję u kogoś z naszego otoczenia, nie powinniśmy leczyć chorego na własną rękę, lecz skierować go pod opiekę specjalistów.

Diagnostyka ortoreksji

Kryteria diagnozy ortoreksji wg Bratmana i Knighta​

Odpowiedz tak/nie na poniższe pytania:

  1. Czy poświęcasz ponad trzy godziny dziennie na myślenie o zdrowym odżywianiu?
  2. Czy planujesz posiłki dzień wcześniej?
  3. Czy ważniejsze jest dla Ciebie to, co jesz, niż przyjemność płynąca z jedzenia?
  4. Czy wraz z poprawą jakości diety wystąpiło u Ciebie pogorszenie jakości życia?
  5. Czy jesteś coraz bardziej surowy w stosunku do siebie?
  6. Czy jesteś w stanie poświęcić przyjemne doznania płynące z jedzenia, aby jeść to, co uważasz za właściwe?
  7. Czy uważasz, że Twoja samoocena wzrasta, kiedy jesz zdrową żywność? Czy potępiasz ludzi, którzy nie odżywiają się zdrowo?
  8. Czy masz poczucie winy lub czujesz do siebie odrazę w przypadku odstępstwa od diety?
  9. Czy Twój sposób odżywiania izoluje Cię od społeczeństwa?
  10. Czy kiedy jesz zgodnie z przekonaniami, masz poczucie całkowitej kontroli?

 

Każda twierdząca odpowiedź to 1 punkt. Wynik >=4 może sugerować obecność ortoreksji.

Ciekawostką jest to, że dietetycy bardzo często uzyskują wyższe wyniki, chociaż problem ortoreksji ich nie dotyczy – wynika to ze specyfiki ich pracy.

Według nich, ortoreksja to współwystępowanie dwóch kryteriów:

Kryterium A: obsesyjne skupienie na zdrowym odżywianiu, charakteryzujące się:

  • intensywnym zaabsorbowaniem jakością jedzenia,
  • sztywnym przestrzeganiem samodzielnie ustalonych zasad dietetycznych,
  • poczuciem winy lub niepokoju w przypadku ich naruszenia.

 

Kryterium B: zachowania prowadzące do:

  • znaczącego pogorszenia zdrowia fizycznego (np. niedożywienie,
  • upośledzenia funkcjonowania społecznego lub zawodowego.

 

Obecnie nie istnieje standaryzowany kwestionariusz bezpośrednio oparty na tych kryteriach. Diagnoza opiera się na ocenie klinicznej zgodności z powyższymi kryteriami.

Oceń każde z poniższych stwierdzeń:

Nr Pytanie Zawsze Często Czasem Nigdy
1 Czy zwracasz uwagę na wartość kaloryczną spożywanych produktów żywnościowych?
2 Czy czujesz się zdezorientowany/-na w sklepie spożywczym?
3 Czy w ciągu ostatnich 3 miesięcy myślenie o jedzeniu stanowiło dla Ciebie przedmiot szczególnej troski?
4 Czy dokonywany przez Ciebie wybór produktów żywnościowych uwarunkowany jest troską o stan zdrowia?
5 Czy smak jest dla Ciebie najważniejszym kryterium w ocenie jedzenia?
6 Czy jesteś skłonny/-na wydać więcej pieniędzy, aby zaopatrzyć się w zdrową żywność?
7 Czy myślenie o zdrowym jedzeniu zajmuje Ci więcej niż 3 godziny dziennie?
8 Czy pozwalasz sobie na łamanie wyznawanych zasad dotyczących odżywiania?
9 Czy uważasz, że aktualny nastrój ma wpływ na Twoje zachowania żywieniowe?
10 Czy uważasz, że przekonanie o zdrowym odżywianiu zwiększa Twoją samoocenę?
11 Czy sądzisz, że zdrowe odżywianie wpływa na Twój styl życia (częstotliwość wyjść do restauracji, do przyjaciół …)?
12 Czy uważasz, że spożywanie zdrowej żywności może poprawić Twój wygląd?
13 Czy przeżywasz poczucie winy, gdy dokonujesz odstępstw od wyznaczonych zasad odżywiania?
14 Czy sądzisz, że na rynku dostępne są niezdrowe produkty żywnościowe?
15 Czy obecnie spożywasz posiłki w samotności?

A teraz policz swoje punkty:

Numery pytań Odpowiedź Punkty
2, 5, 8, 9 Zawsze / Często / Czasem / Nigdy 4 / 3 / 2 / 1
1, 3, 4, 6, 7, 10, 11, 12, 14, 15 Zawsze / Często / Czasem / Nigdy 1 / 2 / 3 / 4
13 Zawsze / Często / Czasem / Nigdy 2 / 4 / 3 / 1

W tym teście im niższy wynik, tym lepiej. Wartość graniczna pomiędzy prawdopodobnym występowaniem ortoreksji a jej brakiem to 40 punktów.

Uwaga: test ten został zwalidowany na grupie młodzieży i dla takich osób nadaje się najlepiej. Dorośli także mogą go wypełnić, jednak nie ma punktów odniesienia do innych grup wiekowych.

Oceń poniższe stwierdzenia:
Pytanie Nie dotyczy mnie Raczej mnie nie dotyczy Raczej mnie dotyczy Dotyczy mnie
1. Myślę o zdrowym jedzeniu przez większość czasu w ciągu dnia
2. Czuję się winny, gdy odstępuję od moich zasad zdrowego odżywiania
3. Unikam jedzenia przygotowanego przez innych, ponieważ nie mam kontroli nad jego składnikami
4. Czuję się w pełni kontrolowany, gdy jem zdrowo
5. Myślę, że moje życie byłoby lepsze, gdybym jadł jeszcze zdrowiej
6. Czuję się nieswojo, gdy nie mogę przestrzegać moich zasad zdrowego odżywiania
7. Czuję się lepszy od innych, ponieważ jem zdrowiej
8. Unikam jedzenia poza domem, ponieważ nie mam kontroli nad tym, co jest podawane
9. Czuję się szczęśliwy i bezpieczny, gdy jem tylko zdrowe jedzenie
10. Kiedy jem zdrowo, czuję się spokojniejszy i bardziej zadowolony z siebie
Policz swoje punkty:
  • „nie dotyczy mnie” = 1
  • „raczej mnie nie dotyczy” = 2
  • „raczej mnie dotyczy” = 3
  • „dotyczy mnie” = 4
I odczytaj wynik:
Zakres punktów Interpretacja
30–40 Wskazuje na obecność ortoreksji
25–29 Sugeruje ryzyko rozwoju ortoreksji
< 25 Brak wskazań na ortoreksję
Tak jak i pozostałe testy, tak i ten nie daje kategorycznej, jedynie słusznej odpowiedzi.

Kryteria te biorą pod uwagę cztery obszary:

  • A – nadmierna koncentracja na składzie i jakości posiłków (ma być zdrowo),
  • B – koncentracja ta powoduje zaburzenia zdrowotne lub dystres w sferach funkcjonowania społecznego i szkolnego/zawodowego,
  • C – zachowanie nie wynika z innych chorób psychicznych,
  • D – zachowanie nie wynika z przekonań religijnych lub chorób wymagających specjalnej diety.

Podsumowując...

Raz jeszcze podkreślam: powyższe testy nie potwierdzą występowania ortoreksji na 100%.. Ich celem jest określenie ryzyka / prawdopodobieństwa występowania ortoreksji. Diagnozować powinni specjaliści, na podstawie testów, ale i wywiadu przeprowadzonego z pacjentem.

Ortoreksja jest jedną z tych podstępnych chorób, które mają niewinny początek, w ogóle niewskazujący na rozwijające się poważne zaburzenie.

Dlatego kiedy moja pacjentka stwierdziła, że „zaburzenia odżywiania jej nie grożą”, od razu zapaliła mi się lampka i zaczęłam wypytywać o objawy towarzyszące wspomnianemu przez pacjentkę „pilnowaniu jedzenia”.

U niej na szczęście nie poszło to w złą stronę, ale mam świadomość, że pojawienie się takich lub innych zaburzeń jest związane z cechami osobowości, nastrojem, sytuacją społeczną czy zawodową i z wieloma innymi czynnikami.

Zaburzenia odżywiania to nie tylko anoreksja i bulimia, także „czysta micha” może być niepokojącym objawem.

Powyższy wpis nie stanowi porady medycznej.

Ten artykuł ma charakter informacyjny, a zawarte w nim informacje nie zastąpią indywidualnej porady lekarskiej, dietetycznej czy farmaceutycznej, dostosowanej do sytuacji Pacjenta.

Wpis zawiera jedynie ogólne informacje, które nie mogą stanowić wyłącznej podstawy do zastosowania określonego sposobu odżywiania czy leczenia, ani także do zmiany nawyków.

Zawsze skonsultuj się z lekarzem lub innym specjalistą przed podjęciem jakichkolwiek działań mających wpływ na życie, zdrowie lub samopoczucie.

Autor wpisu
Picture of Agnieszka Rodatus

Agnieszka Rodatus

Mam na imię Agnieszka i jestem dietetykiem klinicznym z papierem :). Pomagam przede wszystkim kobietom zmagającym się z niepłodnością i schorzeniami, które jej towarzyszą, w tym z nadmierną masą ciała.
Wpisy Autora
Podaj dalej
Obserwuj
Facebook Instagram